هنر و معماری اسلامی حلبهنر و معماری اسلامی حلب جای‌گاه ویژه‌ای در میان شهرهای اسلامی داشته و گوناگونی و غنای میراث فرهنگی و پیشینه طولانی شهری و نیز روحیه تسامح و فضای فرهنگی حلب موجب گردید که در ۱۳۸۳ش/ ۲۰۰۴ سازمان کنفرانس اسلامی در چهارمین نشست خود در الجزایر، شهر حلب را، به همراه، پایتخت فرهنگی جهان اسلام اعلام کند. فهرست مندرجات۲ - مساجد ۲.۱ - نخستین مسجد ۲.۲ - دوره ایوبی ۲.۳ - دوره ممالیک ۲.۴ - دوره عثمانی ۳ - آرام‌گاه‌ها و بقعه‌ها ۳.۱ - مشهد حسین ۳.۲ - مشهد محسن ۳.۳ - مشهد انصاری و مشهد قرنبیا ۳.۴ - تربت و مقام ۴ - مدارس علوم دینی ۴.۱ - ظاهریه برانیه ۴.۲ - سلطانیه ۴.۳ - فردوس ۴.۴ - دوره ممالیک ۴.۵ - دوره عثمانی ۵ - فضاهای تجاری ۵.۱ - بازار مسقف ۵.۲ - خان‌ها ۵.۳ - قیصریه‌ها ۶ - خانه‌ها و کاخ‌ها ۶.۱ - خانه‌ها ۶.۲ - کاخ‌ها ۷ - بناهای عمومی ۷.۱ - بیمارستان‌ها ۷.۲ - حمام‌ها ۷.۳ - بناهای ذخیره‌سازی آب ۷.۴ - برج ساعت ۸ - معماری صوفیانه ۸.۱ - خانقاه ۸.۲ - تکیه ۹ - صنایع دستی ۹.۱ - شیشه‌گری ۹.۲ - منبت‌کاری ۹.۳ - پارچه‌بافی ۹.۴ - فلزکاری ۹.۵ - حجاری ۱۰ - موسیقی ۱۱ - هنرهای نمایشی ۱۲ - ایستگاه صدا و سیما ۱۳ - کتابخانهها ۱۴ - موزه ۱۵ - بافت قدیمی حلب ۱۶ - پایتخت فرهنگی جهان اسلام ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - شهر دوم جهان اسلامحلب از دوره زنگیان (۵۲۱ـ۶۴۸) به بعد نقشی بنیادی به عنوان مرکز فتح قلمروهای مسیحی شرقی، داشته و به سبب قرار گرفتن در محل تلاقی مشرق و مغرب جهان اسلام و اهمیت تجاری روزافزون، پس از قاهره، تا مدت‌ها دومین شهر جهان اسلام محسوب می‌شده است. [۱]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۵، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۲]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۵۷، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
بازسازی شهر و ایجاد بناهای تازه، در دوره زنگیان، ممالیک و سپس عثمانی همواره رونق داشته و نوعی ترکیب عناصر مصری و بین‌النهرینی و سپس افزودن مایه‌های هنر عثمانی در معماری، چهره‌ای خاص به این شهر بخشیده است. ۲ - مساجد۲.۱ - نخستین مسجدنخستین مسجد حلب، الشعیبیه، که غضایری و اَترْاس و توته نیز نامیده می‌شد، در سال ۱۷ ساخته و در سده‌های هشتم و نهم بازسازی شد. منبر چوبی قدیمی این مسجد حائز اهمیت است. [۳]
ابن شحنه، تاریخ حلب، ج۱، ص۶۹، چاپ کیکو أوتا، توکیو ۱۹۹۰.
[۴]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۱۵۸، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
[۵]
محمود فیصل رفاعی، ج۱، ص۱۸، تصویر۱ـ۱، حلب بین التاریخ و الهندسة، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۲.۲ - دوره ایوبیدر دوره ایوبی (اواخر قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم) مساجد بسیاری ساخته شد که مهم‌ترین آن‌ها، مسجد طَنْبُغا (بنا شده در ۶۲۳)، نخستین مسجد پس از امویان محسوب می‌شد. [۶]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۳۵، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
[۷]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۲.۳ - دوره ممالیکدر دوره ممالیک (ح ۶۴۸ـ۹۲۲) نیز ساخت مساجد هم‌چنان استمرار یافت، از جمله مِهْمندار [۸]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۵۸، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
و توبه که شیخ محمد معصرانی (متوفی ۸۵۲) آن را در محله بدنام حلب بنا کرد [۹]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۲۴۸، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
و ستون‌های قطور نسبتآ کوتاه با سرستون‌های دارای تزیینات مقرنس، از ویژگیهای آن است. مسجد اطروش نیز از مساجد این دوره است. مناره آن تنها مناره حلب است که دو گل‌دسته دارد [۱۰]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۰، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۱]
نجوی عثمان، ج۱، ص۲۱۵، تصویر ۱۳، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
[۱۲]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۲۳۳، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
محراب و منبر مرمرین آن از جمله زیبایی‌های این مسجد به شمار می‌رود. [۱۳]
جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۶، بیروت ۲۰۰۱.
ویژگی کلی مساجد دوره مملوکی در حلب، تنوع در اَشکال مناره‌هاست. [۱۴]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۸، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
[۱۵]
محمود فیصل رفاعی، ج۱، ص۳۰۶، تصویر۱۰ـ۹، حلب بین التاریخ و الهندسة، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
از دیگر خصوصیات معماری این دوره افزایش نقوش و تزیینات مقرنس، به‌کارگیری سنگ‌های سفید و سیاه در نماها و به ویژه ترسیم رَنْک (دایره‌هایی به قطر تقریبی پنجاه سانتی‌متر که درون آن نام و لقب سلطان یا نماد شغل دیوانیان قرار می‌گرفت) است که نمونه آن در مسجد اطروش دیده می‌شود. [۱۶]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۲۸ـ ۲۲۹، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
این مساجد در محلات مسکونی شهر پراکنده‌اند و نخستین تفاوت سنّت بنای مسجد در دوره ممالیک نسبت به دوره عثمانی، همین ویژگی است. ۲.۴ - دوره عثمانیمساجد دوره عثمانی عمدتاً در بخش تجاری حلب ــ که شاخص‌ترین محدوده شهر به شمار می‌آمد و «مدینه» خوانده می‌شد ــ احداث گردیده است. مهم‌ترین این مساجد در مرکز مجموعه‌هایی قرار گرفته که مرکّب است از مسجد، کاروان‌سرا، مدرسه و مطبخ که غالبآ از طریق یک قیصریه به بازار و مرکز تجاری راه داشت. چنان‌که سه مسجد مهم عثمانی در سه مجموعه از چهار مجموعه‌ای که در این دوره بنا شده است، قرار دارد مسجد خسرو پاشا، در مرکز مجموعه خسرو پاشا (خسرویه)، که در ۹۵۳ بنا شده است. این مسجد دارای مناره‌ای زیبا و صحن کاشی‌کاری است و ظاهرآ معمار سنان، از طریق دفتر جماعات معمارانِ خاصه در استانبول، بر ساخت آن نظارت داشته است. [۱۷]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۰، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۸]
عفیف بهنسی، ج۱، ص۸۲، تصویر، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
۲) مسجد عادلیه، در مرکز مجموعه‌ای که در دوره دوقه کین‌زاده محمد پاشا (حک: ۹۵۸ـ۹۶۱) ساخته شده و مشتمل است بر مسجد، سه خان، چهار سوق و ۱۵۸ دکان. مسجد این مجموعه، که عادلیه نام دارد، در ۹۶۳ تکمیل شد. نقشه آن شبیه مسجد خسرو پاشاست. عادلیه طاقگانی وسیع در جلوی شبستان، گنبدی بزرگ و محرابی زیبا مزین به کاشی‌های لعاب‌دارِ ساختِ حلب دارد. [۱۹]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۲۸۵، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
۳) مسجد بهرمیه/ بهرامیه، تکمیل شده در ۹۹۱، در مجموعه‌ای که به دستور بهرام پاشا، حاکم حلب، ساخته شده است. این مسجد به سبب محراب زیبایش با تزیینات اسلیمی، که در زیبایی رقیب محراب مدرسه فردوس است، شهرت دارد. [۲۰]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۲۵۹، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
[۲۱]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۲]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
از نوآوری‌های مساجد حلب در دوره عثمانی، به‌کارگیری شیشه‌های رنگین برای پنجره‌ها، مناره‌های شانزده ضلعی، استمرار استفاده از نقش دوایر رَنک به عنوان عنصر تزیینی و پیدایی تأثیرات اروپایی در اشکال تزیینی است. [۲۳]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۳۷، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۲۴]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۲۸۸، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
در فاصله سال‌های ۱۲۹۷ش (۱۳۳۶ق) تا ۱۳۶۹ش/۱۹۱۸ تا ۱۹۹۰ حدود ۲۵۰ مسجد در حلب ساخته شد، [۲۵]
نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، ج۱، ص۳۷۱ـ۴۰۱، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲).
که در میان آن‌ها، این مساجد درخور توجه‌اند: مسجد الرحمن با گنبد رنگین بزرگ و شش مناره؛ جامع الصحابی؛ و جامع الصدیق، که با وجود نوبنیان بودن، سنن معماری مساجد قدیمی حلب در آن رعایت شده است. [۲۶]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۴۱۸، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۷]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۳۴۳، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۸]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۴۴۱ـ ۴۴۳، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۹]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۱ـ۲، ص۴۴۸، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۳ - آرام‌گاه‌ها و بقعههابخشی از بناهای تاریخی و اغلب دینی حلب، که به لحاظ معماری و زیارت اهمیت دارند، آرام‌گاه‌ها و بقعه‌ها هستند که برخی از آن‌ها به ویژه مورد توجه شیعیان و اهل تصوف‌اند. دو زیارت‌گاه مهم حلب، مشهد حسین و مشهد محسن، متعلق به سده ششم‌اند. ۳.۱ - مشهد حسینساخت مشهد حسین در ۵۸۵ به پایان رسید. در حمله مغول و نیز در جنگ جهانی اول، به علت استفاده از آن به عنوان انبار مهمات، آسیب کلی دید، اما در سال‌های ۱۳۵۷ش و ۱۳۶۲ش/ ۱۹۷۸ و ۱۹۸۳ مرمت شد. [۳۰]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۳۴۹ـ ۳۵۰، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۳۱]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
این بنا دارای گنبد، ستون‌های کوچک، محرابی باشکوه، [۳۲]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۷۱، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
حیاط، ایوانی مرتفع و مصلایی با گنبدهای زیباست. [۳۳]
جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۲۰۰۱.
مشهد حسین از زیباترین بناهای دوره ایوبی است. [۳۴]
جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۵]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۲۴، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
جامعه شیعی حلب این بنا را با استفاده از نقشه‌های باستان‌شناس آلمانی، هرتسفلد، مرمت کرد. سنگی که گفته می‌شود نشانه خون امام حسین علیه‌السلام بر آن است، در محفظه‌ای مشبک در جانب چپ ایوان قرار دارد. [۳۶]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج ۱ـ۲، ص ۲۸۸، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۳۷]
محمود فیصل رفاعی، ج۱، ص۲۲۶، حلب بین التاریخ و الهندسة، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۳.۲ - مشهد محسنمشهد محسن یا دِکَّه در ۵۸۲ به دستور قسیم‌الدوله آق سنقر ساخته شد. این بنا در حمله مغول ویران و بعدها، به دستور ملک الظاهر بَیبَرس اول (۶۵۸ـ۶۷۶)، بازسازی شد. در این بنا کتیبه‌هایی با نام امامان شیعی قرار گرفته است. درِ بزرگ، سنگ‌فرش زیبای ورودی و صندوق کنده‌کاری شده قدیمی آن از خصوصیات بناست. [۳۸]
ابن شحنه، تاریخ حلب، ج۱، ص۷۵، چاپ کیکو أوتا، توکیو ۱۹۹۰.
[۳۹]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۵۶ـ۵۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴۰]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴۱]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۳، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
۳.۳ - مشهد انصاری و مشهد قرنبیادو آرام‌گاه دیگر نیز وجود دارد که هر دو مورد استقبال زائران است: یکی مشهد انصاری منسوب به عبداللّه انصاری متعلق به اواخر سده نهم، و دیگری مشهد قرنبیا (مقر الانبیا) از دوره قسیم‌الدوله در سده ششم. [۴۲]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۴۱، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۳.۴ - تربت و مقامبناهای آرام‌گاهی در حلب، علاوه بر مشهد، به تربت و مقام نیز معروف‌اند و از آن جمله‌اند: مقام الصالحین، بنا شده در ۴۹۹؛ [۴۳]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۵۲ـ ۵۳، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴۴]
پانویس، محمداسعد طلس، ج۱، ص۵۲ـ ۵۳، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴۵]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
آرام‌گاه حکیم برجسته، شیخ شهاب‌الدین سهروردی و عمادالدین نسیمیِ صوفی نیز در حلب است. [۴۶]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۵۴، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
بسیاری از امیران حلب در مدارس این شهر مدفون‌اند و مدرسه‌هایی دارای مزار از ویژگیهای معماری حلب است (برای نمونه به این منبع رجوع کنید [۴۷]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۲۰، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۴۸]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۲۳، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
).۴ - مدارس علوم دینیتأسیس مدارس علوم دینی در حلبِ دوره ایوبی اهمیت خاصی داشت و طرح این مدارس حتی به آسیای صغیر زیر سلطه سلاجقه راه یافت. این طرح به شکل دو ایوان محوری و حجره‌هایی بود که به یک رواق ورودی گشوده می‌شد. تنوع در پوشش طاق‌ها، مقبره‌ای در گوشه و حوض آبی در وسط حیاط و وجود تسهیلاتی نظیر چاه و بادگیر، از ویژگیهای این بناهاست. در این مدارس، اسکان طلاب اولویت چندانی نداشته است و سلاطین ایوبی بیشتر به بنای مدارس کوچک تمایل داشته‌اند. این مدارس عمدتاً آرام‌گاه مؤسسان آن‌هاست. قدیم‌ترین مدارس حلب، در سده هفتم ساخته شده‌اند و مظهر معماری ایوبی‌اند. ۴.۱ - ظاهریه برانیهاز جمله آن‌ها مدرسه ظاهریه برانیه، بنایی سنگی در جنوب حلب است، که ساخت آن در ۶۱۶، بعد از وفات ملک ظاهر غازی، به پایان رسید. این بنا به جز طاق ضربی مقرنس‌کاری شده ورودی و شش گنبد، هیچ تزیینی در نمای بیرونی ندارد. بنا شامل یک مسجد، آرام‌گاه، تالار مطالعه و شانزده حجره، در اطراف حیاطی مستطیل شکل است. [۴۹]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۱، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۵۰]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۶، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۴.۲ - سلطانیهاز دیگر مدارس ایوبی، مدرسه سلطانیه است که در ۶۱۳ بنا شده است و آرام‌گاه ملک ظاهر غازی در آن قرار دارد. محراب آن، که از سنگ زرد و منقوش است، اهمیت دارد. [۵۱]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۱۰۵، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
[۵۲]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۲، (دمشق) ۲۰۰۱.
۴.۳ - فردوسبا این‌همه، برجسته‌ترین اثر معماری دوره ایوبی، مدرسه فردوس است. ۲.۳ - دوره ممالیکمدرسهسازی در حلب دوره ممالیک نیز ادامه یافت. از جمله، ساخت مدرسه صلاحیه (۷۳۷)، صاحبیه (۷۵۰)، قرناصی (۷۷۰)، [۵۳]
احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۳۳۵، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.
[۵۴]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۱۰۰، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۵۵]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۴، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۵۶]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۲۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
تَرُنتئیه (۷۹۴)، و سفّاحیه (۸۶۸). مملوکان با افزودن مناره به این مدارس، معماری آن‌ها را بیشتر به مساجد نزدیک کردند. ۲.۴ - دوره عثمانیدر دوره عثمانی نیز مدارسی ساخته شد؛ از جمله مهم‌ترین این مدارس، مدرسه عثمانیه بود که به فرمان عثمان پاشا الدورکی در ۱۱۴۱ بنا گردید. این مدرسه به سبب مناره بسیار بلندش شاخص است. [۵۷]
عامر رشید مبیض، ج۱ـ۲، ص۳۲۹، تصویر، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۵ - فضاهای تجاریموقعیت ممتاز تجارت کالا و توقف کاروان‌های حجاج در حلب موجب رونق ساخت فضاهای تجاری وسیع، فعال و متمایزی در این شهر شده، چنان‌که از قدیم در میان مسلمانان، حلب برای خان (کاروان‌سرا) هایش شهرت داشته است. [۵۸]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۴۰۲، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
۵.۱ - بازار مسقفبازار مسقف حلب، نخست با سقف چوبی گنبدی و سپس با تیر آهن و ورقه‌های آهن سفید، در کنار بازار اصفهان، از زیباترین بازارهای شهرهای اسلامی است. ۵.۲ - خانهامهمترین بناها در منطقه تجاری حلب، که مدینه خوانده می‌شود، خان‌ها هستند: بناهایی دو طبقه که طبقه همکف مشتمل بر حجره‌ها و دکان‌هایی برای معاملات تجاری است و طبقه دوم، با ایوان‌هایی روبه حیاط مرکزی، مخصوص سکونت تجار. در وسط خان فضایی وسیع برای توزیع کالاها و بستن اسب‌ها، و در جانب میدان تالاری برای پذیرایی از مسافران قرار داشت. خان معمولاً دو در ورودی داشت: یکی بزرگ برای عبور شترها با بارشان و یکی کوچک در جوار آن برای عبور مسافران. [۵۹]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۸، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۶۰]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۸۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
این خان‌ها در حلب هم‌چنان از مراکز زندگی اقتصادی و اجتماعی است. قدیم‌ترین خان‌های حلب از دوره ممالیک و از اوایل سده نهم به‌جا مانده است [۶۱]
ابن شحنه، تاریخ حلب، ج۱، ص۲۳۶، چاپ کیکو أوتا، توکیو ۱۹۹۰.
[۶۲]
ابن شحنه، تاریخ حلب، ج۱، ص۲۴۰، چاپ کیکو أوتا، توکیو ۱۹۹۰.
و معروف‌ترین آن‌ها، خان الصابون، از نمونه‌های نفیس معماری مملوکی است. با وجود این، دوره عثمانی روزگار اوج شکوفایی معماری خان‌ها به شمار می‌رود. از جمله مهم‌ترین خان‌های دوره عثمانی، خان جُمرَک (گمرک) است که به دستور ابراهیم خان‌زاده محمد پاشا در ۹۸۲ ساخته شده است. این بنا، که ۴۰۰، ۶ مترمربع وسعت دارد، با یک ورودی باشکوه، یک مسجد، ۵۲ انبار کالا، ۷۷ حجره و ۳۴۴ مغازه و دو سبیل، از مراکز مهم تجاری و بعدها محل سکونت کنسول فرانسه و بازرگانان انگلیسی و آلمانی بوده است. از دیگر خان‌های قدیمی حلب، خان الوزیر بنا شده در ۱۰۹۳ است. ورودی این بنا در قابی از سنگ‌های سیاه و سفید قرار گرفته و در بالای آن دو پنجره با قاب‌بندی‌هایی از سنگ‌های سبز، تزیینِ پُرکاری شده است. [۶۳]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۵۸، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۶۴]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۳۹ـ ۲۴۱، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۶۵]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
برخی دیگر از خان‌های حلب عبارت‌اند از: خان حبال، که در اجاره فرانسویان بوده است؛ خان حریر، محل باراندازی تجار پارچه‌های هندی؛ خان شوربجی، محل استقرار نیروهای فرانسوی و صحنه درگیری آنان با شبه نظامیان استقلال طلب؛ خان العسل، محل بدرقه و پیشواز حجاج. [۶۶]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۸، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
۵.۳ - قیصریههااز دیگر تأسیسات تجاری حلب و متصل به خان‌ها، قیصریه‌هاست که در دوره عثمانی رونق داشته و دارای حیاط وسیع و اتاق‌های متعدد، به عنوان محل کارگاه‌های صنعتی به ویژه پارچه‌بافی، بوده است. [۶۷]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۶۲، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۶ - خانه‌ها و کاخهاخانهها و کاخ‌های برجا مانده در بافت قدیمی حلب نیز درخور توجه است. ۶.۱ - خانههاکاربرد گسترده سنگ، به ویژه مرمر سفید، زرد و سیاه، به معماری حلب تمایز بخشیده است. حجاری نقوش گیاهی و کتیبه‌های آیات قرآن، از جمله تزیینات خانه‌های حلب است. امتداد افقی، حیاط با درختان لیمو یا نارنج و بوته‌های گل و حوض و فواره و ابن ما در وسط و سکوهای سنگی در اطراف حیاط، سرداب برای پناه بردن از گرمای تابستان و محوطه‌های پیش‌آمده‌ای از بنای اصلی که اطراف آن را با چوب مشبک می‌پوشاندند و آن را به زیبایی مفروش می‌کردند، از ویژگیهای خانه‌های قدیمی حلب است. [۶۸]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۶۶ـ ۴۶۷، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
[۶۹]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
در بافت قدیم شهری، خانه‌های ثروتمندان در مرکز و خانه‌های اقشار کم‌درآمدتر در حواشی و حومه شهر بوده است. محله فرافره و اطراف قلعه حلب و مدینه، و در دوره‌های جدیدتر اطراف کلیساهای قدیمی، دربرگیرنده خانه‌های وسیع و زیبای ثروتمندان بود که گاه چهارصد تا نهصد مترمربع وسعت و اتاق‌های متعدد داشت. فضای کلی این خانه‌های اعیانی دو قسمت می‌شد: حَرَمْلِک، برای بانوان؛ و سَلامْلِک، برای مردان و مهمانان. تالارها یا اتاق‌های بزرگ، با تزیینات چوبی و حجاری‌های زیبا، از دیگر خصوصیات این خانه‌ها بود. [۷۰]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
بیشتر این خانه‌های وسیع و قدیمی اکنون مدرسه، پرورشگاه، یا موزه شده‌اند. [۷۱]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۴۲، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
معروف‌ترین این خانه‌ها عبارت‌اند از: غزاله که امروزه مدرسه ارمنیان است [۷۲]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۵۸، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۷۳]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۱۳۷، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
صادر، کبّه، باصیل همه متعلق به سده‌های یازدهم و دوازدهم [۷۴]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۴، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
سرای ابراهیم پاشا در محله فرافره [۷۵]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۳۱۳، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
و بیت اجق‌باش که خانواده مسیحی ثروتمندی آن را در ۱۱۷۰/۱۷۵۷ بنا کردند. حجاری‌های ظریف و پرکارِ بالای درها و پنجره‌های این بنا جالب توجه است و آرایه‌های بنا آمیزه‌ای از سنن محلی و عناصر روکوکوی اروپایی است. [۷۶]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۵۸، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۷۷]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۶.۲ - کاخهامهمترین و قدیم‌ترین کاخ برجا مانده حلب، مطبخ العجمی از سده ششم است. این کاخ که در نوع خود یگانه است، از املاک یکی از امیران نورالدین زنگی بوده و گنبد آن بزرگ‌ترین گنبد باقی‌مانده از دوره ایوبیان است. [۷۸]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۶۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۷۹]
محمداسعد طلس، ج۱، ص۶۸، نقشه ۱۹، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
مهاجرت ارمنیان ترکیه پس از ۱۳۳۳/۱۹۱۵ به حلب و استقرار آنان در منطقه «میدان» و خانه‌سازی به شیوه‌ای که تا حدی از معماری اروپایی متأثر بود، جنبه تازه‌ای به حلب بخشید. [۸۰]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۱۷، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۸۱]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۸۲]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۴۵، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۷ - بناهای عمومی۷.۱ - بیمارستانهااز بناهای عمومی حلب، بیمارستان نیمه‌ویران نوری (اواسط سده ششم) با درهای چوبی منقوش، و بیمارستان ارغونی (بنا شده در ۷۵۵) از دوره مملوکان، درخور توجه است. ورودی مقرنس‌کاری شده بیمارستان ارغونی از طریق یک راهرو به حیاط مرکزی می‌رسد و گذرگاه مسقفی عمود بر آن به فضایی با حوضی کوچک و دوازده حجره در اطراف منتهی می‌شود که محل نگهداری دیوانگان خطرناک بوده است. [۸۳]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۶۵ـ ۶۶، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۸۴]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۹۶ـ۹۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۸۵]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۹، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۸۶]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۴۴۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
بیمارستان رمضانیه نیز از دوره عثمانی است. [۸۷]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۳۱۷، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
سنّت بیمارستان‌سازی در حلب در سده‌های سیزدهم و چهاردهم ادامه یافت. بیمارستان سن لوئی، که در ۱۳۰۷ش/۱۹۲۸ ساخته شد، از جمله این بناهاست. [۸۸]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۷۴، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۸۹]
محمود فیصل رفاعی، ج۱، ص۷۷، تصویر۳ـ۶، حلب بین التاریخ و الهندسة، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۷.۲ - حمامهاحمامهای حلب نیز، با فضاهای سه گانه بَرّانی، وُسطانی و جوّانی، با سنگ‌های رنگارنگ تزیین شده‌اند و سکوهای عریض و پستوهای کوچک گنبددار (خلوات) از ویژگیهای این بناهاست. [۹۰]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۸، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۹۱]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۶۵، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
از حمام‌های مشهور حلب، حمام غاسین (بنا شده در سده هشتم) است که بازسازی شده و فعال است. معروف‌ترین حمام این شهر، که بزرگ‌ترین حمام سوریه نیز به شمار می‌رود، حمام ناصری است که به دستور یلْبُغا الناصری (متوفی ۷۹۳) ساخته شده و به حمام یلبغا و لباییدیه نیز شهرت دارد. [۹۲]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۹۳]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۵، (دمشق) ۲۰۰۱.
نمای آن با سنگ‌های زرد و مشکی تزیین شده و سربینه آن وسیع و مرکّب از چهار ایوان است. [۹۴]
جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، ج۱، ص۱۶۹ـ۱۷۰، بیروت ۲۰۰۱.
این حمام در حمله تیمور ویران شد، [۹۵]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۸۴، (دمشق) ۲۰۰۱.
اما بعدها بازسازی گردید و از ۱۳۶۴ش/ ۱۹۸۵ فعال است و برای جهان‌گردان استفاده می‌شود. [۹۶]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۸، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۷.۳ - بناهای ذخیره‌سازی آباز جمله تأسیسات شهری و سازه‌های چشم‌گیر حلب، بناهای ذخیره‌سازی آب برای عموم بوده است. این بناها به صورت قنات، آب انبار (صِهْریج) و انواع آب‌خوری (قَسْطَل و سَبیل) ساخته می‌شد که مشهورترین آن‌ها ناصری، رجب پاشا، رقبان، المشط، و الحوار هستند. [۹۷]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۶۴، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۹۸]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۳، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۹۹]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۲۳، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
۷.۴ - برج ساعتدر محل یکی از قدیم‌ترین قسطل‌های حلب، در دوره حکومت رائف پاشا در ۱۳۱۷ برج ساعتی ساخته شد که هم‌اکنون از نقاط دیدنی شهر محسوب می‌شود. [۱۰۰]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۳۱۸، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۸ - معماری صوفیانهوجود آرام‌گاه‌های سهروردی و فضولی و نیز رواج موسیقی صوفیانه و نیز فعالیت یا ماندگاری نهادهای صوفیانه (هم‌چون تکیه، خانقاه، زاویه و رباط) در حلب، از شکوفایی فرهنگ صوفیانه در این شهر حکایت دارد، ضمن آن‌که معماری برخی از این بناها نیز درخور توجه‌اند. بسیاری از خانقاه‌های حلب در منزل مؤسس خانقاه و در زمان زندگی او برپا گردیده است. برخی نیز طرحی مشابه مدارس دارند. ۸.۱ - خانقاهنخستین خانقاه حلب، البلاط، در ۵۰۹ تأسیس شد و گنبد سنگی بلند و محراب مرمر سفید آن معروف است. [۱۰۱]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۵۱ـ ۲۵۳، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
اما مهم‌ترین خانقاه برجا مانده حلب، فرافره است که به دستور سلطان ناصر یوسف ثانی، حاکم ایوبی، در ۶۳۵ ساخته شد و به سبب ورودی مقرنس‌کاری شده، ایوان وسیع و محراب مرمرین مورد توجه است. [۱۰۲]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۵، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۰۳]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
[۱۰۴]
محمداسعد طلس، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، نقشه ۳۲، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۸.۲ - تکیهاز سده نهم تکیه بابا بیرام به شیوه معماری عثمانی بنا شده است. شمعدان مسی منقوشی در این تکیه قرار دارد که نوشته‌هایی به فارسی بر آن حک گردیده است. [۱۰۵]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
تکیه مولویه، به‌جا مانده از سده دهم، نیز با صحن وسیعِ دارای سماع‌خانه بزرگ برای اجرای مراسم درویشان و کتابخانه و اتاق‌های درویشان، مطبخ،مصلا، مدفن و باغ، از بناهای مهم حلب است. [۱۰۶]
محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
۹ - صنایع دستیحلب و دمشق از مراکز صنایع دستی سوریه‌اند. ۹.۱ - شیشهگریاز جمله صنایع دستی حلب، شیشه‌گری است، به ویژه تولید شیشه مینایی و ظروف و چلچراغ‌های میناکاری رنگین. [۱۰۷]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۶، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۷۶ش.
شیشه‌گران بیشتر از موصل مهاجرت کردند و به خدمت ایوبیان درآمدند. [۱۰۸]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۵۷، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
توسعه کارگاه‌های شیشه‌گری حلب پیش از حمله مغول چشم‌گیر بود و شهرت و مرغوبیت شیشه‌های این شهر تا آن‌جا بود که محصولات شیشه‌ای فلسطینِ دوره صلیبیان و میناکاری و شیشه‌های طلایی در ونیز سده نهم/ پانزدهم به شدت تحت تأثیر کار هنرمندان حلب بود. [۱۰۹]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۲، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۷۶ش.
تیمور در حمله به حلب، بسیاری از این هنرمندان را به سمرقند کوچاند. [۱۱۰]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۸۱، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۱۱]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۱۴، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۹.۲ - منبتکاریاز دیگر صنایع دستی حلب منبت‌کاری است. شماری از استادان این فن و فرزندان آنان که حرفه پدر را دنبال کردند، همانند کاشی‌کاران ایرانی، امضای خود را بر محصول کارشان می‌نهادند. نفیس‌ترین و باشکوه‌ترین نمونه منبت‌کاری حلب منبری است که نورالدین زنگی برای نصب در مسجدالاقصی در بیت‌المقدّس به هنرمندان حلب سفارش داد. این منبر از چوب سرو و صنوبر، و تزیینات عاج و ابن وس، و نقوش تزیینی آن ترکیبی از هنر سوری، مصری و شمال بین‌النهرین بود. [۱۱۲]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۳۲۲ـ ۳۲۳، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
این منبر در آتش‌سوزی مسجدالاقصی در ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹ سوخت، قطعات نیم‌سوخته آن در موزه اسلامی قدس نگهداری می‌شود. [۱۱۳]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۳۲۴، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
از دیگر نمونه‌های درخشان منبت‌کاری حلب درهای قلعه حلب، و در و محراب نورالدین در مسجد ابراهیم است. ۹.۳ - پارچهبافیپارچهبافی، به ویژه حریربافی نیز از هنرهای کهن در حلب است که از دوره حمدانیان رایج بوده است، چنان که کارخانه‌های حریربافی لیون فرانسه، محصول خود را تقلیدی از حریر حلب دانسته‌اند. در دوره ممالیک و به ویژه در دوره عثمانی، حلب مرکز مهم بافت پارچه‌های پنبه‌ای ارزان و ابریشمی گران‌بهای زربفت و نقره‌بافت شد که علاوه بر تأمین نیاز بازارهای داخلی به بازارهای عثمانی و اروپا هم کالا صادر می‌کرد، اما ابتدا با فروپاشی دولت عثمانی، حلب تا حدودی موقعیت خود را به عنوان مرکز بافندگی از دست داد و سپس وقوع دو جنگ جهانی این رکود را تشدید کرد. هم‌اکنون شمار اندکی بافنده سنّتی به بافت انواع پارچه‌های ایکات، به ویژه بقچه و زیرانداز، مشغول‌اند و در بافت برخی منسوجات، مانند مِئزَر یا فوطه عجمی، کاملاً تحت تأثیر هنرمندان ایرانی، به ویژه هنرمندان یزد و کاشان، قرار دارند. ۹.۴ - فلزکاریشمشیرسازی، نیز در حلب از رونق بسیار برخوردار بود. دیگر نمونه درخشان فلزکاری حلب، درهای فولادی قلعه حلب است. این شهر از مراکز ساخت زیورآلات در خاورمیانه نیز محسوب می‌شود و بازار زرگران آن از قدیم مشهور بوده است. [۱۱۴]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۲۳۵، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
۹.۵ - حجاریوفور سنگ در اطراف حلب و به‌کارگیری آن در معماری این شهر، موجب رونق حجاری و تبدیل حلب به یکی از مراکز سنگ‌تراشی گردیده که نمونه درخشان آن حجاری اطراف محراب مدرسه فردوس است. [۱۱۵]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۱۶]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۰ - موسیقیحلب از مراکز موسیقی اصیل عربی است. دو مرجع مهم موسیقی در جهان اسلام، الاغانی و الموسیقی الکبیر، در این شهر تألیف شدند. [۱۱۷]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، دمشق ۲۰۰۶.
لویی ماسینیون نیز از اهمیت موسیقی در حلب سخن گفته است. در سده سیزدهم/ نوزدهم در حلب شب‌های موسیقی برگزار می‌شده و همواره این شهر از مراکز مهم آموزش موسیقی بوده است. بسیاری از خوانندگان و موسیقی‌دانان عرب در حلب تعلیم دیده‌اند، از جمله بدیعه مصائبی (متوفی ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۱) و صالح عبدالحی (متوفی ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲). هم‌چنین این شهر مرکز اشاعه بسیاری از نغمه‌های موسیقی عربی به مصر و عراق و تونس و خوزستان بوده است. [۱۱۸]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۴ـ۲۶، دمشق ۲۰۰۶.
[۱۱۹]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۸، دمشق ۲۰۰۶.
نوعی شعر و موسیقی که در اندلس به موشَّح حلبی معروف است، از حلب به این سرزمین راه یافته است. [۱۲۰]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۲۵۳، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۱۲۱]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۴۱۹، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
شاخه‌ای از موسیقی مذهبی و عرفانی عربی، با عنوان موشح دینی (توشیح)، که عمدتآ در زوایای صوفیان رواج دارد، در حلب به شکوفایی رسید و چهره‌های سرشناسی اغلب از شیوخ طریقت‌ها، در این عرصه به فعالیت پرداختند، مانند حاج عمر البطش (متوفی ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰) و احمد عقیل (متوفی ۱۳۲۱/ ۱۹۰۳). [۱۲۲]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۹، دمشق ۲۰۰۶.
[۱۲۳]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، دمشق ۲۰۰۶.
[۱۲۴]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۴۱، دمشق ۲۰۰۶.
از جمله افراد بنام موسیقی که از این شهر برخاستند، آنطوان الشّوا و پسرش سامی الشّوا (متوفی ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵) و نوری الملّاح بودند. [۱۲۵]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۵، دمشق ۲۰۰۶.
۱۱ - هنرهای نمایشیحلب به لحاظ هنرهای نمایشی نیز شهری فعال محسوب می‌شود. در قهوه‌خانه‌های قدیمی این شهر نمایش‌های سنّتی، از قبیل قره‌گز، گاه با مضامین انتقادی سیاسی و اجتماعی و شوخی‌های جنسی و نیز نوعی نقالی به نام حکواتی اجرا می‌شده است. دست‌اندرکاران این نمایش‌ها تا دهه‌های اخیر نیز فعال بوده‌اند و در موزه مردم‌شناسی (التقالید الشعبیة) وسایل صحنه این نوع نمایش نگاه‌داری می‌شود. [۱۲۶]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۶۲، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۱۲۷]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۱۲۶ـ ۱۲۷، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۱۲۸]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۱۲۹]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۳۸۹ـ۳۹۰، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
[۱۳۰]
محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، ج۱، ص۳۹۸ـ۳۹۹، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰.
نخستین سالن‌های نمایش به شیوه اروپایی از نخستین دهه‌های قرن چهاردهم/ بیستم در حلب گشایش یافت، [۱۳۱]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۷۱، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ضمن آن‌که اجرای نمایش‌های موسیقایی احتمالاً سابقه داشته است، چنان‌که موسیقی‌دان اهل حلب، کمیل شمبیر (متوفی ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۴)، برای نمایش‌نامه‌های سید درویش قطعات موسیقی می‌نوشت. [۱۳۲]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۶، دمشق ۲۰۰۶.
[۱۳۳]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۵۲۶، دمشق ۲۰۰۶.
حلب، پس از تهران و استانبول، از نخستین شهرهای اسلامی است که در آن فیلم‌های سینمایی برای عموم به روی پرده رفت. در ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰ نیز شرکت تولید فیلم‌های سینمایی، به نام شرکت عرفان و جالق، در حلب بنیان نهاده شد که فیلم عابر سبیل، از تولیدات آن، نه تنها در حلب بلکه در سراسر سوریه و سپس اردن و عراق به نمایش درآمد و گرچه اندکی بعد این شرکت تعطیل گردید، [۱۳۴]
جان الکسان، السینما فی الوطن العربی، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، کویت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
خود نمایان‌گر توجه مردم حلب به هنرهای جدید است.۱۲ - ایستگاه صدا و سیماحلب صاحب ایستگاه مستقل صدا و سیماست. ایستگاه رادیویی آن در ۱۳۲۸ش/ ۱۹۴۹ تأسیس شد و فؤاد رجایی آغة القلعه، موسیقی‌دان و بانی نخستین فرهنگستان موسیقی، مدیر آن بود. [۱۳۵]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۸۶، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۳۶]
محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، ج۱، ص۲۹۶، دمشق ۲۰۰۶.
این ایستگاه، علاوه بر زبان عربی، به انگلیسی، فرانسوی، ترکی و عبری نیز برنامه پخش می‌کند. در دهه ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ این شهر صاحب ایستگاه تلویزیونی گردید. ۱۳ - کتابخانههاحلب از دیرباز به سبب وفور کتابخانهها و مجموعه‌های نفیس کتاب‌های خطی شهرت داشته است، [۱۳۷]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۶۸، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
گرچه بیشتر کتابخانهها در حمله تیمور از میان رفت و در سده‌های اخیر نیز بسیاری از نسخه‌های خطی کم‌نظیر به بهایی ناچیز در بازارهای حلب به فروش رسید و به لندن، پاریس، برلین و لیدن منتقل شد. [۱۳۸]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۶۸ـ۴۶۹، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
از جمله کتابخانهها و مراکز نگاه‌داری نسخه‌های خطی موجود حلب، خزانه جامع اموی، مجموعه‌های خانواده‌های علمی نظیر بنی العدیم، بنی الشحنه، بنی الخشاب، آل طلس، و مجموعه‌های مدارسی چون سلطانیه، عصرونیه، خسرویه، احمدیه و کتابخانه‌های خانقاه‌هایی چون الوفائیه، مولویه و هلالیه هستند که بیشتر آن‌ها هم‌اکنون زیر نظر اوقاف سوریه قرار دارند. [۱۳۹]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۶۹ـ۴۷۰، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
حلب هم‌چنین از قدیم‌ترین مراکز چاپ کتاب به زبان عربی است. ۱۴ - موزهاز مهم‌ترین مراکز فرهنگی حلب، موزه حلب است که در ۱۳۱۰ش/ ۱۹۳۱ تأسیس شده است. این موزه دربرگیرنده مجموعه‌ای از اشیای دوره‌های گوناگون، به ویژه عصر آهن، است. بنای موزه در دو طبقه برگرد یک حیاط مرکزی قرار دارد. درِ ورودی اصلی موزه از قطعاتی از دروازه معبدی باستانی است که از حفریات هیئتی آلمانی در تل حَلَف در دهه ۱۲۹۹ش/ ۱۹۲۰، به دست آمده است. در تالارهای موزه آثاری از کاوش‌های تل بِرَک، ماری، ارسلان تاش، تل احمر، حمه، اگاریت، تل حاجب، اِبْلَه، عین دره و تل حلف، مهم‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی اطراف حلب و سوریه، نگاه‌داری می‌شود. [۱۴۰]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۴۱]
عفیف بهنسی، ج۱، ص۲۳، تصویر، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۴۲]
عفیف بهنسی، ج۱، ص۹۳، تصویر، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۴۳]
عفیف بهنسی، ج۱، ص۹۶، تصویر، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱.
اشیایی نیز از دوره اسلامی در این موزه قرار دارد، از جمله نشان‌ها (رنک‌ها) ی دوره ممالیک، سنگ قبرهای نفیس و سکه‌های دوره‌های مختلف اسلامی. بخشی نیز به نگاه‌داری آثار هنری جدید اختصاص یافته که در ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۴ تأسیس شده است. [۱۴۴]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۹۵، (دمشق) ۲۰۰۱.
دو موزه دیگر نیز در حلب وجود دارد: موزه مردم‌شناسی (التقالید الشعبیة)، که در خانه اجق‌باش برپا شده و حاوی محصولات صنایع دستی است؛ و موزه قلعه حلب، مشتمل بر آثاری از دوره حتی‌ها تا عصر اسلامی. [۱۴۵]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۶۰، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۱۴۶]
عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۹۷، (دمشق) ۲۰۰۱.
۱۵ - بافت قدیمی حلببافت قدیمی حلب از جمله میراث ارزشمند معماری و شهرسازی جهان به شمار می‌رود که حدود ۳۷۰ هکتار وسعت دارد. گسترش شهر به ویژه در دهه ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ این محلات را در معرض نابودی قرار داد و بقایای سخت آسیب دیده با بناهای جدید نازل درآمیخت. همایش میراث جهانی یونسکو در نشست ۶ و ۸ آذر ۱۳۶۵/ ۲۶ و ۲۸ نوامبر ۱۹۸۶ بافت کهن شهر حلب را جزء میراث جهانی اعلام کرد. [۱۴۷]
محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، ج۱، ص۱۸۱، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
در ۱۳۷۳ش/ ۱۹۹۴ سوری‌ها و آلمانی‌ها، در طرحی مشترک (با عنوان طرح احیای حلب قدیم از نظر میراث فرهنگی و عمرانی و جمعیتی) و با تأسیس صندوق مالی برای حمایت از این طرح، به بازسازی محلات قدیمی حلب پرداختند و اهالی را تشویق کردند خانه‌های خود را به همان شکل قدیم بازسازی کنند. [۱۴۸]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۱۴، ص۴۶۸، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی.
۱۶ - پایتخت فرهنگی جهان اسلامگوناگونی و غنای میراث فرهنگی و پیشینه طولانی شهری و نیز روحیه تسامح و فضای فرهنگی حلب موجب گردید که در ۱۳۸۳ش/ ۲۰۰۴ سازمان کنفرانس اسلامی در چهارمین نشست خود در الجزایر، شهر حلب را، به همراه اصفهان، پایتخت فرهنگی جهان اسلام اعلام کند. به همین مناسبت در این سال در حلب صدها برنامه فرهنگی و هنری برگزار گردید، از جمله همایش‌های ادبی و تاریخی، شب‌های شعر، اجراهای موسیقی، نمایش فیلم‌های مستند، و چاپ تمبرهای یادبود. ۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن شحنه، تاریخ حلب، چاپ کیکو أوتا، توکیو ۱۹۹۰. (۲) محمد خیرالدین اسدی، احیاء حلب و اسواقها، چاپ عبدالفتاح روّاس قلعه‌جی، دمشق ۱۹۹۰. (۳) جان الکسان، السینما فی الوطن العربی، کویت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴) عفیف بهنسی، سوریة التاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱. (۵) محمدقدری دلال، القدود الدینیة: بحث تاریخی و موسیقی فی‌القدود الحلبیة، دمشق ۲۰۰۶. (۶) محمود فیصل رفاعی، حلب بین التاریخ و الهندسة، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۷) احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی‌شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷. (۸) محمداسعد طلس، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق ۱۳۷۵/۱۹۵۶. (۹) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج ۱۴، قاهره: دارالغد العربی. (۱۰) جمعه احمد قاجه، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، بیروت ۲۰۰۱. (۱۱) ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۲) عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور وثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۱۳) عبداللّه ناصری‌طاهری، بعلبک و حلب، تهران ۱۳۶۶ش. (۱۴) نجوی عثمان، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، حلب (۱۴۱۳/۱۹۹۲). (۱۵) فروهر نورماه و حسین یاری، نگرشی بر تحولات صنایع‌دستی در جهان، تهران ۱۳۸۰ش. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «حلب»، ج۱، ص۶۴۱۵. |